Tanzimat Fermanı Özellikleri – Gülhane Hattı Hümâyûnu(1839)

Gülhane Hattı Hümâyûnu’nun ilanının zeminini oluşturmuş olan gelişmeler Padişah 2. Mahmut döneminde atılmıştı.Bu dönemde gerçekleştirilmiş olan idari, askeri, mali ve birçok alanda yapılan reformlar Tanzimat Fermanı için de bir altyapı teşkil etme özelliğini taşımaktadır. Peki Tanzimat Fermanı özellikleri nelerdir? Niçin ilan edilmiştir?

Padişah 2. Mahmud’un ardından tahta çıkan Padişah Abdülmecid ile sadrazamı Mustafa Reşit Paşa , Osmanlı İmparatorluğu’nun kurtuluşunun batılılaşma hareketlerinde olduğuna inanmaktaydılar.Mustafa Reşit Paşa, özellikle Avrupa’da ortaya çıkmış olan ve çok büyük sonuçlar doğuran milliyetçilik akımlarının, çok uluslu bir yapıya sahip olan Osmanlı İmparatorluğu’nu etkilememesi ya da etkilerinin daha az hissedilmesi için ciddi ve köklü reform hareketlerinin yapılması gerektiğini düşünüyordu.

Batılılaşma hareketleri sonrasında batılı devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’nu sıkıştırmayı bırakacaklarını da ummaktaydılar.Avrupalı büyük devletler de Osmanlı İmparatorluğu sınırları dahilinde yaşamakta olan nüfusun önemli bir kesimini teşkil eden gayrimüslimlere yeni haklar sağlanması ve Osmanlı sarayını denetimleri altına alabilmek gibi amaçlar ile Padişah Abdülmecid’in böyle bir batılılaşma hareketine girişmesine destek vermekteydiler.


Tanzimat Fermanı’nın İlan Edilmesinin Nedenleri

 

tanzimat fermani abdulmecid
Tanzimat Fermani Abdulmecid

 

Bilindiği gibi 19. yüzyıl, içerisinde gerçekleşmiş olan sorunlar nedeniyle, Osmanlı İmparatorluğu’nun en uzun yüzyılı olarak geçer.Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın isyanı sonucu Kütahya Anlaşması ile Suriye, Cidde ve Adana gibi çok önemli bölgelerin de valilikleri verilmişti.Boğazlar bölgesi de büyük devletler ve Osmanlı Devleti arasında ciddi bir anlaşmazlık konusunu teşkil etmekteydi.

Büyük devletler sürekli olarak gayrimüslimlerin hakları konularında Osmanlı Devleti‘ne sık sık baskılar yapıp, iç işlerine karışmaktaydılar.Balta Limanı ticaret anlaşması ile İngilizler’e Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde diledikleri gibi ticaret yapabilmeleri haklarının verilmesi, Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik durumunu çok olumsuz yönde etkiledi ve yerli tüccarlar da bu anlaşmanın sonuçlarından son derece olumsuz yönde etkilendiler. Balkanlarda da milliyetçilik akımlarının etkisiyle çok sayıda bağımsızlık hareketleri yaşanmaktaydı.Bu gibi hem iç hem de dış etkenlerin neden oldukları sebep ve gelişmeler ışığında, 3 Kasım 1839 yılında Tanzimat Fermanı ilan edildi.

Tanzimat Fermani Metni
Tanzimat Fermani Metni – Tanzimat Fermanı Orjinal Metin

Tanzimat Fermanı özellikleri bakımından Osmanlı tarihinde yeni bir sayfa açmış olmasını sağlayan nedenlerin başında;

  1. Ferman ile padişahın yetkilerinin sınırlanmış olması,
  2. Temel insan haklarının güvence altına alınmış olması,
  3. Can, mal ve namus dokunulmazlığının sağlanması,
  4. Askerlik ile vergi adaletinin sağlanabilmesi adına yeni düzenleme ve ilkelerin getirilmesi,
  5. Tüm tebanın din, dil ve millet ayırımı gözetmeksizin kanun ve yasalar önünde eşit sayılmaları,
  6. Müslüman ve gayrimüslim tebanın eşitlenmesi

gibi yenilikler gösterilmektedir. Bütün İslam alemi tarihinde hukuki anlamda laikleşmenin başlamış olduğu nokta olarak da Tanzimat Fermanı’nın gösterilmesi önemli bir noktayı teşkil etmektedir.

Tanzimat Fermanı’nın Getirdikleri

Tanzimat Fermanı ile, ülkenin kurtuluşu adına modernleşme yolunda bir dizi değişikliği de beraberinde getirmiştir. İdare, hukuk, mali ve eğitim gibi alanlarda batılı uygulamalara geçilmiş olundu.Hukuk alanında ikili yapı hala geçerliydi.Bir bölümü İslam hukukundan, bir diğer bölümü de batı hukukundan gelmekte olan kanunlar yer almaktaydı.

Tanzimat Fermanı’nın en önemli sonuçlarından birisi de Osmanlı İmparatorluğu’nda, devlet otoritesi olarak tarihte ilk defa padişahın karşısında bir siyasi güç bürokrasi alanında ortaya çıkmış oldu.Tanzimat Fermanı ile ortaya çıkan bu bürokratik grubu oluşturanlar arasında, gelişmiş Avrupa ülkelerine gidip gelenler ve yabancı dil bilip batılı basın yayın organlarını takip edenler bulunmaktaydı.Bu kişiler batı ülkelerinde gerçekleşerek dünyaya yön vermekte olan her türlü siyasi, bilimsel ve ekonomik gelişmeleri sürekli takip etmekteydiler.

Tanzimat Fermanı Sonuçları

Tanzimat Fermanı herhangi bir kurumsal destekten yoksundu.Bir siyasi partiye, halk ve taban desteğine dayanmamaktaydı.Bu koşullar altında yapılması istenilen reformlar tepeden inme bir şekilde ilan edilince halk kitlelerine nüfus edemeyerek köklü değişiklikler yapılamadı.

Bilim, edebiyat ve sanat faaliyetleri esas hedefleri Osmanlı İmparatorluğu’nu içerisinde bulunduğu kötü vaziyetten kurtarmak olan bir grup aydın ve sanatçının tekelinde kaldı.Tanzimat Fermanı’nın bu köklü olamayan reform hareketlerini dahi hazmedemeyen gruplar ve çıkarları sarsılanlar Tanzimat Fermanı’na karşı geniş çaplı bir muhalif cephe oluşturmayı başardılar.Tanzimat Fermanı’nda Şeriata verilen önemin vurgulanması dahi Tanzimat Fermanı’nı bu baskılardan kurtarmaya yetemedi.

 

tanzimat fermani muslim gayrimuslim
Tanzimat fermani muslim gayrimuslim

 

Tanzimat Fermanı’nın amaçlamış olduğu laik eğitimin gelişmesi, medrese eğitimi ile yetişmiş olan ilmiye sınıfı mensuplarını ciddi ölçüde rahatsız etti.Devletin gözünde daima önde olan müslüman teba da Tanzimat Fermanı ile gayrimüslimlerle eşit statüde olacak olmaktan rahatsız oldular.

Islahat Fermanı ile ülke sınırları içerisindeki gayrimüslimlere tanınan yeni haklar tepkileri daha da artırdı.Bu tepkiler gitgide artarak isyana dönüştü.Kışkırtmalar sonucu 1858 senesinde Cidde’de hacılar gayrimüslimlere saldırdı, İngiliz ve Fransız konsolosları öldürüldü. Bu olaylardan 1 sene sonra Kuleli olayı meydana geldi.Padişahı şeriat adına öldürmeyi amaç edinen Şeyh Ahmet’in kurduğu örgüte mensup kişilerden yakalananlar Kuleli’ye hapsedildi.

1860 senesinde Dürziler Lübnan’da isyan çıkardı.İsyan sırasında Maruni Hristiyanlar katledildiler. Tüm bu ayaklanmalar ve olaylar Suriye’ye de sıçradı fakat bastırıldı.İsyanların Osmanlı İmparatorluğu’na maliyeti çok ağır oldu.

Kısaca Tanzimat Fermanı Özellikleri

Tanzimat fermanının maddeleri şu şekildedir:

  • Padişah kendisine ait sınırsız yetkilerinin dışında başka bir gücü kabul etmiş ve bunun için yemin etmiştir.
  • Tanzimat Fermanı tamamen Osmanlı halkına yöneliktir ve yasa gücü her gücün üstündedir.
  • Ferman ile anayasacılık fikri gelişmiş,Avrupa hukuk sistemine yakın bir sistem kabul edilmiştir.
  • Yönetimden eğitime,hukuktan askeri alana birçok alanda yenilikler olmuştur.
  • Müslüman gayrimüslim eşitliği sağlanmıştır.Müsadere sistemi kaldırılarak özel mülkiyet hakkı gelişmiştir.
  • Tüm halkın ayrım yapılmaksızın can, mal ve namus güvenliği sağlanacaktır ibaresi vardır.
  • Rüşveti önlemeye yöneliktir.
  • Vergiler, herkesin gücüne gelir durumuna göre alınacak, devlet tarafından çeşitli yöntemlerle toplanacaktır.

Önerilen yazı: Srebrenitsa Katliamı Nedir – Mavi Kelebekler Olayı (1995)